از جنگ بر سر آب تا پل‌های همکاری: پی بردن به قدرت بالقوه منبعی مشترک در امر ایجاد صلح
با وجود ذهنیات گسترده درباره این که آبگیرهای رودخانه هایی که چند کشور در آن سهیم هستند به جای ایجاد همکاری باعث خصومت می‌شوند، آب منبعی برای همکاری مثمرثمر بین کشورها است که غالبا از این جنبه آن استفاده نشده است.
موضوع اصلی
آب، از منابع حیاتی زندگی، قرن‌ها به عنوان علت عمده تنش‌ها یا مناقشه ـ بین کشورها و همچنین بین ملت‌ها ـ شناخته شده است. با شش برابر شدن تقاضای جهان برای آب در طول قرن بیستم، هیچ گشایشی در اختلاف‌ها بر سر مسائل مربوط به آب های مرزی حاصل نشد و همین امر باعث شد بعضی از کارشناسان پیش بینی کنند جنگ‌های قرن بیست و یکم بر سر آب خواهد بود. در حالی که معمولا به قدرت بالقوه آب برای تیره کردن روابط بین کشورها اشاره می‌شود، روی دیگر این سکه یعنی آب به عنوان عامل همکاری، به ندرت مورد توجه کافی قرار می‌گیرد. با وصف این، تحقیق، شواهد تاریخی بسیار بیشتری نشان داده است که آب نقش عامل همکاری و نه عامل مناقشه را ایفا کرده است. نمونه‌هایی از توافق‌های عملی درباره آب به وسیله کشورهایی وجود دارد که بر سر مسائل دیگر مناقشه داشتند از جمله موارد هند و پاکستان، اسرائیل و اردن. در حالی که آب بیش از 260 رودخانه در جهان از مرزهای ملی فراتر می‌روند تعجب آور است که این موضوع را عموما به عنوان عاملی برای خصومت به حساب می‌آورند. از طرف دیگر، همچنان که کارشناسان سازمان ملل می‌گویند، با توجه به اهمیت آب برای عملا هر جنبه زندگی، یعنی بهداشت، محیط زیست، اقتصاد، رفاه، سیاست و فرهنگ، حل یک جانبه بسیاری از مسائل مربوط به آن کاملا فراتر از قدرت تک تک کشورها است. این وضع فرصتی فراهم می‌سازد تا موقعیتی سرشار از مناقشه به وسیله‌ای برای رسیدن به راه حل‌هایی مفید برای همه تبدیل شود. شیوه های عملی رسیدن به این هدف کدام است؟ سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در تلاش برای یافتن پاسخ‌هایی به این سوال، به عنوان بخشی از ابتکار سازمان ملل متحد برای حمایت از امنیت آب در قرن بیست و یکم اجرای طرحی به نام «از مناقشه بالقوه تا امکانات همکاری» را آغاز کرد. هدف این طرح تقویت همکاری بین دست اندرکاران و عوامل مدیریت منابع مشترک است، همزمان با کمک به تضمین این امر است که مناقشات بالقوه به مناقشات بالفعل و واقعی تبدیل نشوند. این طرح در وهله اول ضمن بررسی چالش سهیم شدن در منابع آب از دیدگاه دولت‌ها، بر ایجاد وسایل برای پیش بینی، پیشگیری و حل مناقشات مربوط به آب تمرکز می‌کند.
موقعيت آب
· بیش از 3800 اعلامیه یا کنوانسیون یک جانبه، دو جانبه یا چند جانبه درباره آب موجود است: از این تعداد 286 مورد معاهده است که 61 مورد آن به بیش از 200 آبگیر رودخانه های بین المللی مربوط می‌شود.
· نیم قرن گذشته شاهد بیش از 500 رویداد مربوط به مناقشه بر سر آب بوده، که هفت مورد از آنها با خشونت بوده است.
· براساس اطلاعات یونسکو، 145 کشور دارای سرزمین در داخل یک آبگیر فرامرزی هستند، و 21 کشور کاملا در داخل یک آبگیر واقع شده‌اند. بیش از 95 درصد خاک دوازده کشور در داخل یک یا چند آبگیر فرامرزی قرار دارند. نزدیک به یک سوم 263 آبگیر فرامرزی موجود بین بیش از دو کشور، مشترک است.
· بولیوی و پرو، دو کشوری که در دریاچه تی تی کاکا شریک هستند، در مطالعه ای موردی برای نشان دادن موثر بودن نگرش مبتنی بر همکاری، اهمیت همکاری برای مدیریت منابع آب این آبگیر را از راه ایجاد «نهاد خودمختار آب» به رسمیت شناخته‌اند.
· دریای آرال شمالی که سطح آن در اثر انحراف شدید مسیر رودخانه‌ها در دوره اتحاد شوروی به کمتر از نصف اندازه اولیه آن کاهش یافته بود، و دو رودخانه ای که به آن می‌ریخت خشکیده و محیط اطراف آن نابود شده بود، با موفقیت در حال بازگشت به شرایط اولیه است. دریای آرال بین قزاقستان و ازبکستان مشترک است اما آبگیر آب شیرین آن افغانستان، جمهوری قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان را نیز دربرمی‌گیرد. این دریا، به لطف یک طرح بانک جهانی، به دنبال تکمیل سد کوک ـ آرال شروع به پرشدن کرده است. احیای اخیر شیوه‌های آب رسانی در امتداد رودخانه سیر دریا با آبیاری زمین‌های کشاورزان، به آنان سود می‌رساند. گام بعدی افزایش کارآیی و تاثیر آبیاری دو سوم زمین‌ها در قسمت قزاق آبگیر دریای آرال است. مدیریت بهتر منابع آب، با ایجاد امکان تامین موثرتر نیازهای انرژی و ذخیره سازی در کشورهای آسیای مرکزی و امکان حتی کسب درآمد از فروش برق به کشورهای مجاور، به این کشورها سود خواهد رساند.
· زنان، که بین 60 و 80 درصد مواد غذایی را در بیشتر کشورهای در حال توسعه تولید می‌کنند دست اندرکاران عمده در همه مسائل توسعه مربوط به آب هستند. با این حال آنان در تصمیم گیری‌ها و برنامه ریزی برای مدیریت منابع آب اغلب در حاشیه باقی می‌مانند.